85 lat temu Polacy złamali kody niemieckiej maszyny szyfrującej
Pod koniec ubiegłego roku w Poznaniu odbyła się konferencja podsumowująca projekt dedykowany pogromcom „Enigmy” – matematykom Uniwersytetu Poznańskiego: Marianowi Rejewskiemu, Jerzemu Różyckiemu i Henrykowi Zygalskiemu, którzy złamali kody niemieckiej maszyny szyfrującej.
Powiązanymi uczestnikami historii złamania „Enigmy” było także wiele innych osób, w tym sosnowiczanie Leonard i Ludomir Danielewiczowie oraz Tadeusz Heftman. Władze Sosnowca, mając na uwadze pamięć o tamtych wydarzeniach, jak również o osobach wywodzących się z naszego miasta, podpisały Deklarację o Współpracy Samorządów i Instytucji uczestniczących w projekcie „Śladami pogromców „Enigmy” – promocja sukcesu kryptologicznego w związku z 85. rocznicą złamania przez Polaków szyfrów Enigmy”. Na łamach „KM” chcemy przypomnieć tamte wydarzenia, a przede wszystkim przedstawić sosnowiczan, którzy mieli swój wkład w złamanie niemieckiej maszyny szyfrującej.
85 lat temu, 31 grudnia 1932 r., matematyk Marian Rejewski odczytał pierwsze informacje przesyłane za pośrednictwem niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”. Współautorami złamania kodu „Enigmy” byli Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. Wszyscy byli studentami Uniwersytetu Poznańskiego, uczestniczyli w kursie dla kryptologów zorganizowanym na tej uczelni przy współudziale wojska. Po jego zakończeniu w 1930 roku zostali zatrudnieni w Biurze Szyfrów Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Rozpracowywali tajemnicę działania niemieckiej elektromechanicznej maszyny szyfrującej „Enigma”. Skonstruowana w latach 20. XX wieku maszyna miała służyć utajnianiu korespondencji handlowej. Szybko jednak wykorzystano ją w niemieckich siłach zbrojnych.
Zdaniem Marka Grajka, autora książki „Enigma. Bliżej prawdy”, złamanie szyfru „Enigmy” uważano za niemożliwe. Polacy osiągnęli sukces dzięki zastosowaniu metody matematycznej zamiast lingwistycznej. Na ten pomysł wpadł ppłk Maksymilian Ciężki z Biura Szyfrów. Trzej matematycy zaprojektowali kopię maszyny szyfrującej. Egzemplarze tego urządzenia powstawały w warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA. W obliczu nadchodzącej wojny, latem 1939 roku w ośrodku radiowywiadu w Pyrach k. Warszawy polskie władze wojskowe przekazały przedstawicielom wywiadu Francji i Wielkiej Brytanii egzemplarze kopii maszyny „Enigma” wraz z informacjami dotyczącymi złamanego szyfru. Prace nad łamaniem kolejnych wersji i udoskonaleń szyfru „Enigmy” kontynuowano w brytyjskim ośrodku kryptologicznym w Bletchley Park. Zdaniem historyków dzięki temu, że alianci znali informacje przesyłane przez „Enigmę”, II wojna światowa trwała krócej o 2-3 lata. We wrześniu 1939 roku Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski ewakuowali się przez Rumunię do Francji. Jerzy Różycki zginął w styczniu 1942 r. na statku, który zatonął w tajemniczych okolicznościach na Morzu Śródziemnym. Dwaj pozostali matematycy nadal zajmowali się niemieckimi szyframi, pracując w jednostce Wojska Polskiego w Wielkiej Brytanii. Ogromny wkład w zła ma nie „Enigmy” mieli także inni inżynierowie, matematycy i wynalazcy, którzy ściśle współpracowali z trójką wymienionych wcześniej matematyków. W tym gronie byli także sosnowiczanie, absolwenci LO im. S. Staszica w Sosnowcu.
TADEUSZ HEFTMAN
Urodził się w 1906 ro ku w Sosnowcu. Był inżynierem radiotechnikiem, pionierem krótkofalarstwa w Polsce. Absolwent LO im. S. Staszica w Sosnowcu (matura 1924/25).
Już we wczesnej młodości przejawiał ogromne zdolności konstruktorskie – budował odbiorniki i nadajniki radiowe, a jednocześnie nie wykazywał większego zainteresowania nauką. Jednak na politechnice w Grenoble uzyskał dyplom i tytuł inżyniera elektronika.
Na początku 1924 roku w Sosnowcu działała już jedna z najstarszych organizacji radioamatorskich w Polsce – Komitet Szkolenia Młodzieży w Radiotechnice. Będąc członkiem tej organizacji, 6 grudnia 1925 roku Tadeusz Heftman, używając znaku TPAX, przeprowadził pierwszą potwierdzoną amatorską łączność z radioamatorem holenderskim N0PM. Pół roku później w kwietniu 1926 roku pod tym samym znakiem TPAX przeprowadził pierwszą łączność międzykontynentalną z amerykańskim krótkofalowcem U1AAO. Daty te uznaje się za narodziny polskiego krótkofalarstwa, od tego bowiem czasu następuje jego dynamiczny rozwój.
W grudniu 1925 r. powstaje pierwsze na świecie biuro QSL. Tadeusz Heftaman przed wojną był pracownikiem Warszawskiej Wytwórni Radiotechnicznej AVA, której najbardziej znanym wyrobem była Lacida – polska maszyna szyfrująca, odpowiednik niemieckiej Enigmy. W listopadzie 1940 r. w Stanmore, na północny zachód od Londynu, zaczęły działać Polskie Warsztaty Radiowe, których głównych konstruktorem został, zatrudniony przez Wojsko Polskie, pracownik cywilny inż. Heftman. Tutaj właśnie Heftman projektował radiostacje dla polskiego wywiadu – Oddziału II Sztabu Głównego Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Kierował też wytwarzaniem zminiaturyzowanych radiostacji własnego pomysłu (od 1944 r. produkowano ich około tysiąca rocznie) dla ruchu oporu w krajach okupowanych. Zmarł w 1995 roku w Wielkiej Brytanii.
LEONARD STANISŁAW DANILEWICZ
Urodził się w 1910 roku w Sosnowcu. Był inżynierem i wynalazcą. Przed II wojną światową był współwłaścicielem i jednym z czterech dyrektorów wspomnianej Wytwórni Radiotechnicznej AVA w Warszawie. Był utalentowanym konstruktorem urządzeń radiowych, wystąpił też z pomysłem wykorzystania w łączności radiowej zmiennych częstotliwości. W 1929 roku przedstawił Sztabowi Generalnemu urządzenie do przesyłania treści drogą radiową, szyfrowanych poprzez ciągłe zmiany częstotliwości nadajnika. Komisja sztabowa przyznała mu nagrodę w wysokości 5000zł za prototyp. Leonard Danilewicz brał udział w skonstruowaniu cyklometru oraz polskiej wersji Enigmy. Pozostałymi dyrektorami przedsiębiorstwa AVA byli: starszy brat Leonarda, Ludomir Danilewicz oraz Edward Fokczyński i Antoni Palluth. Przedsiębiorstwo powstało w roku 1928 lub 1929, nazwa powstała z połączenia znaków wywoławczych Pallutha (TPVA) i studiujących na Politechnice Warszawskiej braci Danilewiczów (TPAV), którzy byli pasjonatami krótko falarstwa.
Po agresji Niemiec na Polskę w czasie wojny obronnej 1939 roku przedostał się wraz z innymi pracownikami Biura Szyfrów do Wielkiej Brytanii. W 1964 roku uzyskał amerykański patent na urządzenie nazwane rotary converter, służące do przeliczania kursów walut i innych wartości, np. centymetrów na cale. Zmarł w Wielkiej Brytanii.
LUDOMIR DANILEWICZ
Urodził się w 1905 roku w Sosnowcu. (zm. po 1960) – polski inżynier, wynalazca. Przed II wojną światową był współwłaścicielem i jednym z czterech dyrektorów Wytwórni Radiotechnicznej AVA w Warszawie. Ludomir Danilewicz był konstruktorem części mechanicznej i elektrycznej maszyny szyfrującej Lacida, skonstruowanej w latach 1929-30, która w latach 30. ubiegłego wieku użyta została do złamania kodu niemieckiej „Enigmy”. W lutym 1933 Wytwórnia Radiotechniczna AVA otrzymała zlecenie na produkcję seryjną i w tym samym roku zostały wyprodukowane pierwsze egzemplarze. Danilewicz pracował w Oddziale II Sztabu Generalnego WP i kierował produkcją urządzeń specjalnych dla wojska w AVA. Ludomir Danilewicz brał udział w skonstruowaniu cyklometru i bomby Rejewskiego oraz polskiej wersji „Enigmy”. Podobnie jak brat po wybuchu wojny przedostał się do Wielkiej Brytanii.
