Środulka to dawny przysiółek Zagórza leżący na lewym brzegu Czarnej Przemszy, w okolicy ulic Chemicznej i Schönów. To właśnie to miejsce na budowę nowoczesnej przędzalni czesankowej wybrał saksoński przedsiębiorca Ernst Schön. W 1875 roku, wraz ze swym bratem Franzem, przybył do leżących na terenie Królestwa Polskiego (zaboru rosyjskiego) Sosnowic. Bracia jako przedsiębiorcy branży włókienniczej zainwestowali w budowę przędzalni wigoniu (znajdowała się przy dzisiejszej ul. 1 Maja, została otwarta w 1879 r.) oraz we wspomnianą przędzalnię na Środulce (otwarta w 1886 r.). Z czasem powstał także zakład trykotaży i pończoch w Sielcu (1902 r.). Nieograniczony dostęp do ogromnego rosyjskiego rynku zbytu* oraz niskie koszty produkcji sprawiły, że biznes kręcił się znakomicie. Owocami owej prosperity są trzy pałace Schönów, w tym dwa zlokalizowane przy ulicy Chemicznej.
Budowę pałacu Ernsta Schöna najprawdopodobniej rozpoczęto w pierwszej połowie lat 80.- tych XIX wieku. Budynek oddano do użytku pod koniec tego samego stulecia. Być może stało się to w 1897 roku? – taka data znajduje się wewnątrz jednej z pałacowych narożnych baszt.
Pałac, zgodnie z panującą wówczas modą, usytuowany został reprezentacyjnie, w sąsiedztwie ruchliwej linii kolejowej – Drogi Żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej. Pierwotnie wejście główne (front budynku) znajdowało się właśnie od strony torowiska. Taki stan rzeczy trwał do drugiej połowy lat czterdziestych, gdy przeniesiono je na południową ścianę pałacu – w miejsce wyburzonej oranżerii. Wewnętrzny rozkład pomieszczeń znacznie różnił się od obecnego. Na parterze (począwszy od wejścia głównego) znajdowały się: sień, westybul, szatnie. Z westybulu wchodziło się do przestronnego, wprawiającego w zachwyt holu, który od góry zamknięty był (i nadal jest) okazałym świetlikiem. Na parterze znajdowały się także jadalnia (z loggią), sala balowa (w stylu neorokokowym), pokoje: bilardowy, bufetowy, damski (w stylu angielskim) oraz męski (w stylu mauretańskim). Na piętrze mieściły się pomieszczenia pana domu, pokoje gościnne oraz łazienki. Na drugim piętrze urządzono pokoje gościnne, pomieszczenia dla służby i spiżarnię. Sutereny przeznaczone były na cele gospodarcze, ulokowano w nich m.in. pralnię parową.
W sąsiedztwie (dużego) pałacu Schönowie wybudowali w 1900 roku mniejszy, mniej reprezentacyjny pałac, zwany potocznie pałacem Wilhelma**. Budowla ta została wzniesiona z przeznaczeniem na cele mieszkalne i gościnne. Początkowo mieszkał tutaj Oskar Schön*** wraz z żoną Ilse. Następnie od 1910 roku jego brat Wilhelm z żoną Elsą oraz dziećmi. Po II wojnie światowej pałac znacjonalizowano i ulokowano Zasadniczą Szkołę Włókienniczą, a następnie przedszkole. W 1975 otwarto klub studencki „Zameczek”. W późniejszym okresie w pałacu mieścił się Niepubliczny Zespół Szkół Ekonomiczno –Turystycznych, a także Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej „Inter texu” ****. Od 2009 roku obiekt znajduje się w rękach prywatnych, nadal jest remontowany.
Również pałac Ernsta został upaństwowiony. Wnętrza zostały przebudowane na potrzeby przedszkola, na piętrach urządzono mieszkania „zakładowe” dla pracowników przędzalni. W 1980 roku pałac wraz z parkiem (oraz pałacem Wilhelma) wpisano do rejestru zabytków. Niebawem przystąpiono do adaptacji obiektu na cele muzealne. O nowym muzealnym rozdziale w historii pałacu opowiem Państwu w jednym z kolejnych wydań „Kuriera”.
Artur Ptasiński, Centrum Informacji Miejskiej
Podczas pracy nad artykułem korzystałem z materiałów udostępnionych przez sosnowieckie Muzeum, w tym szczególnie z prac autorstwa kustosz Anny Makarskiej.
* Powodem, dla którego Schönowie zbudowali swoje fabryki na terenie znajdującej się pod rosyjskim zaborem Polski, była chęć uniknięcia płacenia drakońskich ceł od sprzedawanych towarów. Zakłady braci Ernsta, Franza oraz Brunona i Roberta Schön stały się największym na terenie Rosji przedsiębiorstwem włókienniczym znanym pod nazwą Dom Handlowy C. G. Schön.
** Wilhelm Schön, podobnie jak Oskar, był synem Brunona. Po śmierci Franza (1918 r.) i Ernsta (1919 r.) przejął stery rodzinnego imperium włókienniczego. Zasiadał w Radzie Miejskiej, angażował się w działalność Izby Przemysłowo-Handlowej.
*** Oskar Schön w 1903 roku został zastrzelony przez bojowców Polskiej Partii Socjalistycznej.
**** Tak od 1967 roku nazywały się znacjonalizowane po wojnie dawne zakłady Schönów na Środulce.
